با یک گذر کوتاه به منابع دینی و شرعی مشخص می‌شود که شریعت اسلام تاکید بسیار خاصی بر حفاظت از جان و مال افراد مختلف دارد.
در قوانین ایران زمین نیز ابتدا قانونی اساسی و سپس در دیگر قوانین مصوب، قانون گذاران بر همین موضوع تاکید خاص و ویژه ای داشته اند. حال سوال این‌جاست که اگر هتک حرمتی از فردی صورت گرفت آیا در قانون مجازاتی برای خاطی و راهی برای اعاده حیثیت از فرد متضرر پیش بینی شده است؟
اگر پیش‌بینی شده است چه مدارکی برای اثبات آن مورد نیاز است و اصلا فرایند رسیدگی به آن چگونه است؟ پاسخ این سوالات اما به صورت جامع در تاروپود مقاله پیشرو نهفته است. آنچه در ادامه می‌خوانیم.
اعاده حیثیت در ساده‌ترین تعریف ممکن، به معنی رفع تهمت، افترا و ادعای کذبی است که می‌تواند توسط فردی که آبرو و اعتبار وی خدشه‌دار شده‌است مطرح‌شود. به عبارت دیگر فرد خسارت دیده تلاش می‌کند که جایگاه و اعتبار پیشین خود را از طریق اعاده حیثیت بدست‌آورد. موردی را درنظربگیرید که فردی علیه فرد دیگری تهمت و افترای ناروایی وارد آورده باشد و ضمن شکایت از وی به دستگاه قضا، اعتبار او را نیز لکه‌دار کند.
در چنین حالتی اگر از متهم، رفع اتهام شود و هرگونه ارتباط او با جرم به وقوع پیوسته به اثبات دستگاه قضائی نرسد، فرد می‌تواند برای جبران خسارت وارده و احقاق حق خود پس از هتک حرمت، نسبت به اعاده حیثیت خود اقدام‌کند.
درمحافل حقوقی به اعاده حیثیت، ادعای شرف اطلاق می‌شود و بدان معنی است که هر فردی که به هر شکل ممکن اموری خلاف واقع را به فرد یا شخص دیگری نسبت دهد، به شکلی که این کار باعث ضایع‌شدن حقوق وی اعم از حق مادی یا معنوی باشد، طبق قانون برای فرد خسارت دیده حقی در جهت اعاده حقوق از دست رفته توسط قانون‌گذاران پیش‌بینی شده‌است تا از طریق آن بتواند آثار جرم انگاری یا محکومیت خود را باطل کند.
قوانین مرتبط با شکایت اعاده حیثیت
نخستین و معتبرترین مرجعی که قوانین مربوط به اعاده حیثیت را در دل خود دارد، قانون اساسی است. با توجه به اینکه احتمال ضایع‌شدن حق افراد در قانون و دستگاه قضائی وجود‌دارد، قانون‌گذاران برآن بودند تا با تدوین اصل ۱۷۱ قانون اساسی برای جبران حقوق ضایع شده، چاره‌ای بیندیشند. در اصل ۱۷۱ قانون اساسی آمده است ” هر گاه در اثر تقصیر یا اشتباه قاضی در موضوع یا در حکم یا در تطبیق حکم بر مورد خاص، ضرر مادی یا معنوی متوجه کسی گردد، در صورت تقصیر، مقصر طبق موازین اسلامی ضامن است و در غیر این صورت خسارت به وسیله دولت جبران می‌شود، و در هر حال از متهم اعاده حیثیت می‌گردد.”
جدای از قانون اساسی در سه ماده ۶۹۷ و ۶۹۸ و ۶۹۹ قانون مجازات اسلامی نیز، قانون‌گذاران و حقوق‌دانان به بیان احکام مربوطه و مصادیق مرتبط به مبحث اعاده حیثیت پرداخته اند.
افترای قولی
طبق بند ۶۹۷ آمده است که ” هر کس به وسیله اوراق چاپی یا خطی یا به وسیله درج در روزنامه و جرائد یا نطق در مجامع یا به هر وسیله دیگر به کسی امری را‌صریحاً نسبت دهد یا آن‌ها را منتشر نماید که مطابق قانون آن امر جرم محسوب می‌شود و نتواند صحت آن اسناد را ثابت نماید جز در مواردی که‌موجب حد است به جزای نقدی درجه 6 محکوم خواهد شد.” بدین منظور حقوق‌دانان برای پیشگیری از سوءاستفاده از جراید برای نشر اکاذیب، بند فوق را تصویب‌کرده‌اند.
افترا نسبت به مقامات رسمی
در ادامه نیز در بند بعدی قانون‌گذاران در تلاش بوده‌اند تا با جلوگیری از نشر اکاذیب در خصوص مقامات رسمی و پیشگیری از هتک حیثیت آنان، از آبرو و اعتبار آنان صیانت کنند و همچنین از برهم‌زدن آرامش اذهان عمومی از طریق نامه یا عرایض جعلی نیز جلوگیری کنند. در ماده ۶۹۸ آمده است که ” هر کس به قصد اضرار به غیر یا تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی به وسیله نامه یا شکواییه یا مراسلات یا عرایض یا گزارش یا‌توزیع هر گونه اوراق چاپی یا خطی با امضاء یا بدون امضاء اکاذیبی را اظهار نماید یا با همان مقاصد اعمالی را برخلاف حقیقت راساً یا به عنوان نقل‌قول به شخص حقیقی یا حقوقی یا مقامات رسمی تصریحاً یا تلویحاً نسبت دهد اعم از اینکه از طریق مزبور به نحوی از انحاء ضرر مادی یا معنوی به‌غیر وارد شود یا نه علاوه بر اعاده حیثیت در صورت امکان، باید به حبس از دو ماه تا دو سال و یا شلاق تا (۷۴) ضربه محکوم شود.”
افترای عملی
درسومین ماده قانونی نیز قانون‌گذاران در تلاش‌بودند تا به قول معروف از پاپوش‌دوختن افراد علیه یکدیگر جلوگیری کنند و با وضع مجازات سنگین برای خاطی طبق این ماده قانونی، به آن جنبه بازدارندگی ببخشند.
طبق ماده قانونی ۶۹۹ قانون مجازات اسلامی در خصوص توطئه‌چینی شخصی علیه شخص دیگر آمدهاست که ” هر کس عالماً عامداً به قصد متهم نمودن دیگری آلات و ادوات جرم یا اشیایی را که یافت شدن آن در تصرف یک نفر موجب اتهام او می‌گردد بدون اطلاع آن شخص در منزل یا محل کسب یا جیب یا اشیایی که متعلق به او است بگذارد یا مخفی کند یا به نحوی متعلق به او قلمداد نماید و در اثر این عمل شخص مزبور تعقیب گردد، پس از صدور قرار منع تعقیب و یا اعلام برائت قطعی آن شخص، مرتکب به حبس از شش ماه تا سه سال‌و یا تا (۷۴) ضربه شلاق محکوم می‌شود.”
با یک نگاه ساده به مُر قوانین نوشته‌شده می‌توان به وضوح دریافت که قانون‌گذاران برای دفاع از حرمت و حیثیت افراد، مجازات‌های سخت و سنگینی را همچون حبس‌های طولانی مدت و ضربات شلاق در نظرگرفته اند تا بتوانند با صیانت لازم و کافی را از حریم و حرمت نفوس به عمل آورند.
فرآیند و مراحل کلی شکایت اعاده حیثیت چگونه است؟
پس از بررسی قوانین وضع‌شده، نوبت به بررسی فرایند اعاده حیثیت می‌رسد تا مشخص‌شود که افراد چگونه می‌توانند به اعاده حیثیت خود در دادگاه بپردازند. پس از آن‌که از فرد متهم رفع اتهام به عمل آمد، شخص زیان‌دیده می‌تواند با شکایت از طریق دادسرا نسبت به اعاده حیثیت خود اقدام‌کند. نکته این‌جاست که با توجه به کیفری بودن جرم هتک حرمت، نیازاست که برای اعاده حیثیت مستقیما نه به کلانتری بلکه باید به دادسرا مراجعه‌کرد.
پس از حضور در دادسرا و تنظیم شکواییه، نوبت به احضار متهم می‌رسد و چنانچه به دادگاه ثابت‌شود که اتهامات وارده جدی است، ادامه پرونده برای صدور نهایی به دادگاه کیفری ارجاع داده می‌شود.
درخصوص زمان انجام شکایت نیز قانون‌گذاران مدت خاص و معینی را برای انجام شکایت و اعاده حیثیت در قانون پیش‌بینی کرده‌اند. این زمان‌بندی در ماده ۱۰۶ قانون مجازات اسلامی بیان‌شده است. در ماده قانونی مذکور آمده است: ” در جرائم تعزیری قابل گذشت هرگاه متضرر از جرم در مدت یک سال از تاریخ اطلاع از وقوع جرم، شکایت نکند، حق شکایت کیفری او ساقط می شود مگر اینکه تحت سلطه متهم بوده یا به دلیلی خارج از اختیار، قادر به شکایت نباشد که در این صورت مهلت مزبور از تاریخ رفع مانع محاسبه می شود. هرگاه متضرر از جرم قبل از انقضای مدت مذکور فوت کند و دلیلی بر صرفنظر وی از طرح شکایت نباشد هر یک از ورثه وی در مهلت شش ماه از تاریخ وفات حق شکایت دارد.”
درماده قانونی فوق مشاهده می‌شود که مدت یکساله‌ای برای انجام شکایت برای اعاده حیثیت درنظرگرفته شده است اما با توجه به اینکه خسارات وارده از ناحیه تهمت و افترا جنبه‌ای معنوی دارد، لازم است که افراد خسارت دیده بدون فوت وقت و به صورت عاجل نسبت به اعاده حیثیت اقدام کنند.
فرآیند انجام شکایت اعاده حیثیت چگونه است؟
پس از بررسی کلی این فرایند، لازم است که به جزئیات چگونگی اعاده حیثیت ورود‌کرد تا سوالی در این خصوص بی‌جواب نماند. درقسمت قبل گفته‌شد که برای آغاز فرایند دادخواهی در باب اعاده حیثیت نیاز است تا شکواییه‌ای از سوی شاکی مطرح‌شود. برای طرح شکواییه باید افراد خسارت‌دیده با دردست‌داشتن مدارک شخصی به دفتر خدمات الکترونیک قوه قضائیه مراجعه کنند و با ثبت شکواییه در سامانه مربوطه و ارسال آن به دادسرا، برای ادامه مسیر به این نهاد مراجعه‌کنند.
گفتنی است که ستون اصلی بررسی شکایت انجام‌شده در دادسرا، بازپرس این نهاد است که بازپرس نیز از طریق دفتردار خود مراتب را به اطلاع طرفین درگیر در پرونده می‌رساند. سپس در دادسرا در همان بدو امر تحقیقات مختلفی آغاز می‌شود و حتی در صورتی که در ابتدای مسیر مشخص‌شود که تمام ادعای مطرح‌شده برای اعاده حیثیت بی‌اساس است، ممکن است دادسرا قرار منع تعقیب را صادرکند و اتهاماتی که به متهم واردشده‌است را ناصواب تشخیص‌دهد. اما اگر دادسرا تشخیص داد که مدارک مربوطه به شکایت انجام‌شده براساس ادله محکم و متقن استوار است، پرونده در جریان به دادگاه کیفری ارسال می‌شود.
در این دادگاه است که فرد متهم باید بنا به درخواست دادگاه که ممکن به صورت اخطاریه یا قرارجلب باشد در محکمه حضوریابد و دفاعیات لازم را انجام‌دهد. به هرحال رای نهایی قاضی پس از مشاهده و بررسی ادله دوطرف صادر می‌شود تا تعیین تکلیف پرونده صورت‌گیرد.
مدارک مورد نیاز جهت انجام شکایت چیست؟
درقسمت‌های قبل اشاره‌شد که پروندههای مربوط به اعاده حیثیت در زمره پروندههای کیفری است که در این صورت شاکی یا فردی که به دنبال اعاده حیثیت از خود است، باید شواهدی مسلم و ادله محکمی را به دادسرا و دادگاه ارائه‌کند تا دستگاه عدلیه درصدد احقاق حقوق از دست رفته وی برآید. اولین سند و مدرکی که می‌تواند موجبات صدور حکم نهایی را فراهم کند، مراجعه به شهادت شاهدین پرونده است. جدای از این مسئله دیگر مدارک همچون ارائه استشهادیه محلی نیز جزء مدارکی است که می‌تواند برای اثبات در پرونده هتک حیثیت به دادگاه ارائه‌شود.
قسامه و سوگند یادشده نزد مقام عالی دادگاه نیز از دیگر ادله و مدارکی است که می‌تواند در محکمه ارائه‌شود. درنهایت اما نباید از قاضی پرونده نیز غافل‌شد و درخصوص اعاده حیثیت، از علم قاضی برای ثابت‌کردن اینکه افترا و تهمتی رخ‌داده است یا خیر نیز می‌توان استفاده کرد. لازم به ذکر است که اقرار شخص مفتری (کسی که مرتکب جرم افترا شده‌است) نیز می‌تواند در جریان اعاده حیثیت از فرد خسارت دیده در محکمه مطرح‌شود.
هزینه تمام‌شده تنطیم شکایت اعاده حیثیت چقدراست؟
یکی از پرتکرارترین سوالاتی که پیرامون پرونده های مرتبط با اعاده حیثیت مطرح می شود، هزینه موردنیاز برای ثبت و پیشبرد شکایت است. پیش از این نیز بیان‌شد که موضوع اعاده حیثیت یک مسئله کیفری بوده و بنابراین تعرفه‌های خاص خود را دارد. وظیفه مشخص کردن این تعرفه ها برعهده سازمان برنامه و بودجه بوده که به صورت سالانه تعیین می‌شود.
البته جدای از تعرفه‌های قضائی ممکن است برخی هزینه‌های دیگر همچون دستمزد وکیل نیز به لیست مخارج اضافه‌گردد که خود موجب افزایش هزینه تمام‌شده تنظیم شکایت می‌شود. به هرحال نرخ تعرفه‌های مربوط به شکایات کیفری و اعاده حیثیت به روایت جدول عبارتنداز:
- عنوان
- مبلغ
- هزینه تقدیم شکایت کیفری
۱۰۰.۰۰۰ هزار ریال
تذکر: مطابق تبصره ۱ ماده ۵۶۰ قانون آیین دادرسی کیفری، هزینه شکایت افراد ناتوان مالی به تشخیص دادستان از اعتبارات قوه قضاییه پرداخت می‌شود. - هزینه دادرسی در مرحله تجدیدنظرخواهی از احکام کیفری
۳۰۰.۰۰۰ هزار ریال - هزینه اعتراض به قرارهای قابل اعتراض دادسرا
۲۰۰.۰۰۰ هزار ریال - هزینه اعاده دادرسی کیفری در دیوان عالی کشور
۵۰۰.۰۰۰ هزار ریال - تقدیم شکایت به دادسرای انتظامی قضات
۳۰۰.۰۰۰ هزار ریال
آیا برای این شکایت نیاز به وکیل است؟
جدای از مواردی که مربوط به پروسه و ارائه شواهد موجود در دستگاه عدلیه است، همواره این سوال در اذهان بسیاری مطرح بوده‌است که آیا نیاز به حضور یک وکیل برای پیگیری شکایت در باب اعاده حیثیت نیز وجود دارد؟
پاسخ اما مثبت است چرا که پروندههای قضائی فی نفسه پچیدگی‌ها و ظرافت‌های خاص خود را دارد و نیاز است که یک فرد متخصص به عنوان راهنما درهمان بدو امر و تنظیم مدارک اولیه در این مسیر پر پیچ و خم، همراه افرادی باشد که هیچ سررشته‌ای از مسائل حقوقی ندارند تا فرآیند رسیدگی به پرونده هموار شود.
همین موضوع نشان می دهد که نبود یک وکیل مجرب موجبات سرگردانی در راهروهای دادسراها یا دادگاه‌ها فراهم می آورد و استرس روانی فراوانی را به افراد وارد می سازد.
نحوه پشتیبانی و شکایت تنظیم‌شده چگونه است؟
بهترین روش پشتیبانی از پرونده نیز همان است که در قسمت قبل گذشت. به هرحال چنانچه در مرحله تنظیم مدارک، این امر با دقت کافی صورت‌نگیرد و یا به دلیل نبود اطلاعات کافی در مراحل مختلف بررسی پرونده، چنانچه اطلاعات ارائه‌شده ناقص باشد ممکن است فرد نتیجه لازمه را از اعاده حیثیت خود دریافت نکند. به همین دلیل نیازاست که یک وکیل مجرب از همان ابتدا در جریان پرونده حضور داشته باشد.
در این مقاله تلاش شد تا با رجوع به قوانین تدوین‌شده، فرایند بررسی اعاده حیثیت به صورت دقیق و از جنبه‌های گوناگون بررسی شود تا پرتکرارترین سوالات ممکن پیرامون اعاده حیثیت پاسخ داده شود.
توصیه اکید می‌شود که حتما از راهنمایی‌های یک وکیل با تجربه استفاده شود تا بتوان مسیری هموارتر را برای اعاده حیثیت از خود پیمود. در پایان از شما دوستان خواهشمندیم که اگر این مقاله برای شما مفید بود، ما را در باز نشر هرچه بهتر آن در صفحات مجازی یاری کنید و یا اگر سوالی در این زمینه دارید، خوشحال می‌شویم آن را با ما به اشتراک بگذارید.
